ಲಕ್ಷ್ಮೀ ನರಸಿಂಹ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ೧೨೪೬ ರಲ್ಲಿ ರಾಜ ವೀರ ಸೋಮೇಶ್ವರನ ಆಳ್ವಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಹೊಯ್ಸಳ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಕಮಾಂಡರ್ ಬೊಮ್ಮಣ್ಣ ದಂಡನಾಯಕನು ನಿರ್ಮಿಸಿದನು. ಇದು ೧೩ ನೇ ಶತಮಾನದ ಹೊಯ್ಸಳ ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪಕ್ಕೆ ಉತ್ತಮ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿದೆ.
ಅದೇ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಸದಾಶಿವ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ಪಟ್ಟಣವನ್ನು ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ವಿಜಯ ಸೋಮನಾಥಪುರ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಇದು ಬೊಮ್ಮಣ್ಣ ದಂಡನಾಯಕನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅಗ್ರಹಾರ (ಕಲಿಕೆಯ ಸ್ಥಳ) ಆಗಿ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯನ್ನು ಪಡೆಯಿತು. ನುಗ್ಗೇಹಳ್ಳಿ, (“ನುಗ್ಗಿಹಳ್ಳಿ” ಎಂದೂ ಸಹ ಉಚ್ಚರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ) ಭಾರತದ ಕರ್ನಾಟಕ ರಾಜ್ಯದ ಹಾಸನ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಒಂದು ಪಟ್ಟಣವಾಗಿದೆ. ಇದು ತಿಪಟೂರು – ಚನ್ನರಾಯಪಟ್ಟಣ ರಾಜ್ಯ ಹೆದ್ದಾರಿಯಲ್ಲಿದ್ದು ಹಾಸನ ನಗರದಿಂದ ಸುಮಾರು ೫೦ ಕಿ.ಮೀ ಇದೆ. ಇದು ರಾಜ್ಯದ ರಾಜಧಾನಿ ಬೆಂಗಳೂರಿನೊಂದಿಗೆ ರಸ್ತೆಯ ಮೂಲಕ ಉತ್ತಮ ಸಂಪರ್ಕವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.
ತ್ರಿಕೂಟ (ಮೂರು ಗೋಪುರಗಳು) ವಿಮಾನ (ದೇವಾಲಯ) ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ಗೋಡೆಗಳನ್ನು ಅಲಂಕರಿಸುವ ಉತ್ತಮ ಶಿಲ್ಪಗಳೊಂದಿಗೆ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಸಮೃದ್ಧವಾಗಿ ಅಲಂಕರಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಹೊಯ್ಸಳ ದೇವಾಲಯಕ್ಕೆ ಇದು ಉತ್ತಮ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿದೆ. ಬಳಸಿದ ವಸ್ತುವು ಕ್ಲೋರಿಟಿಕ್ ಸ್ಕಿಸ್ಟ್ ಇದನ್ನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಸೋಪ್‌ ಸ್ಟೋನ್ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಜಾಗತಿ (ವೇದಿಕೆ)ಯ ಮೇಲೆ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದ್ದು ಇದು ದೇವಾಲಯದ ಯೋಜನೆಯನ್ನು ನಿಕಟವಾಗಿ ಅನುಸರಿಸುತ್ತದೆ. ಮೂಲ ದೇವಾಲಯದ ಗಾತ್ರವನ್ನು ಚಿಕ್ಕದಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸಿ ನಂತರ ದೊಡ್ಡ ತೆರೆದ ಮಂಟಪ (ಹಾಲ್) ಅನ್ನು ಸೇರಿಸಲಾಯಿತು. ಮೂರು ದೇವಾಲಯಗಳು ೯ “ಕೊಲ್ಲಿಗಳು” (ನಾಲ್ಕು ಕಂಬಗಳ ನಡುವಿನ ವಿಭಾಗ) ಹೊಂದಿರುವ ಕೇಂದ್ರ ಮುಚ್ಚಿದ ಮಂಟಪದ ಸುತ್ತಲೂ ನೆಲೆಗೊಂಡಿವೆ. ಮುಚ್ಚಿದ ಮಂಟಪದ ಮೇಲ್ಛಾವಣಿಯು ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿ ಆಳವಾಗಿ ಗುಮ್ಮಟವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ನಾಲ್ಕು ತಿರುಗು ಕಂಬಗಳಿಂದ ಬೆಂಬಲಿತವಾಗಿದೆ.
ಕೇಂದ್ರ ದೇವಾಲಯವು ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಮುಖವಾದದ್ದು ಮತ್ತು ದೊಡ್ಡ ಗೋಪುರವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಈ ದೇಗುಲವು ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಮಂಟಪಕ್ಕೆ (ಹಾಲ್) ಸಂಪರ್ಕಿಸುವ ಮುಖಮಂಟಪವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ವೆಸ್ಟಿಬುಲ್ ಮುಖ್ಯ ಗೋಪುರದ ಚಿಕ್ಕ ವಿಸ್ತರಣೆಯಂತೆ ಕಾಣುವ ಗೋಪುರವನ್ನು (ಅಥವಾ ಸೂಪರ್‌ಸ್ಟ್ರಕ್ಚರ್, ಶಿಖರ ) ಹೊಂದಿದೆ. ಇದನ್ನು ಸುಕನಾಸಿ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಫೋಕೆಮಾ ಪ್ರಕಾರ, ಇದು ಮುಖ್ಯ ಗೋಪುರದ “ಮೂಗು” ನಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಇನ್ನೆರಡು ದೇಗುಲಗಳು ಚಿಕ್ಕ ಗೋಪುರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಅವುಗಳನ್ನು ಕೇಂದ್ರ ಮಂಟಪಕ್ಕೆ ಸಂಪರ್ಕಿಸಲು ಯಾವುದೇ ಮುಖಮಂಟಪವಿಲ್ಲದ ಕಾರಣ ಅವುಗಳಿಗೆ ಸುಕನಾಸಿ ಇಲ್ಲ.
ಹೊರಗಿನಿಂದ ದೇವಾಲಯವು ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ಏಕಕೂಟ (ಏಕ ಗೋಪುರ ಮತ್ತು ದೇವಾಲಯ) ದೇವಾಲಯದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ ಏಕೆಂದರೆ ಎರಡು ಪಾರ್ಶ್ವ ದೇವಾಲಯಗಳು ಮಂಟಪದ ಗೋಡೆಯ ಸರಳ ವಿಸ್ತರಣೆಗಳಾಗಿವೆ. ಇದು ಏಕಕೂಟದಂತೆ ಕಾಣುವ ತ್ರಿಕೂಟದ (ಮೂರು ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಗೋಪುರಗಳು) ಒಂದು ಶ್ರೇಷ್ಠ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿದೆ.
ನಂತರದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಎತ್ತರದ ಕಂಬಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ದೊಡ್ಡ ತೆರೆದ ಸಭಾಂಗಣವನ್ನು ಸೇರಿಸಲಾಗಿದ್ದು ಇದು ಮೂಲ ಮುಖಮಂಟಪ ಮತ್ತು ಮುಚ್ಚಿದ ಮಂಟಪವನ್ನು ದೇವಾಲಯದ ಒಳಭಾಗದಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಕೇಂದ್ರ ದೇಗುಲವು ಪ್ರತಿ ಬದಿಯಲ್ಲಿ ಐದು ಪ್ರಕ್ಷೇಪಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಮತ್ತು ಗೋಪುರವು ಕಲಶವಿಲ್ಲದೆ ಪೂರ್ಣಗೊಂಡಿದೆ (ಮೇಲಿನ ಅಲಂಕಾರಿಕ ರಚನೆ).
ಮುಖ್ಯ ಗೋಪುರದ ದೇಹವನ್ನು ರೂಪಿಸುವ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ಕಳಸವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಮೂರು ಹಂತದ ಅಲಂಕಾರಿಕ ಸಣ್ಣ ಛಾವಣಿಗಳಿವೆ. ವೆಸ್ಟಿಬುಲ್ (ಮೂಗನ್ನು ರೂಪಿಸುವ) ಮೇಲಿನ ಮೇಲ್ವಿನ್ಯಾಸವು ಕೇವಲ ಎರಡು ಹಂತದ ಅಲಂಕಾರಿಕ ಛಾವಣಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಈ ಕಾರಣಕ್ಕಾಗಿಯೇ ಸುಕನಾಸಿಯು ಮುಖ್ಯ ಗೋಪುರದ ವಿಸ್ತರಣೆಯಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಎರಡು ಪಾರ್ಶ್ವ ದೇವಾಲಯಗಳು ಪ್ರತಿ ಬದಿಯಲ್ಲಿ ಐದು ಪ್ರಕ್ಷೇಪಣಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಈ ದೇಗುಲಗಳ ಮೇಲ್ಭಾಗ ಮತ್ತು ಮಂಟಪದ ಗೋಡೆಯು ಮುಖ್ಯ ದೇಗುಲದಂತೆಯೇ ಅಲಂಕೃತ ಛಾವಣಿಗಳ ಸಾಲಿನಿಂದ ಕಿರೀಟವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.
ಕಲಾ ವಿಮರ್ಶಕ ಗೆರಾರ್ಡ್ ಫೋಕೆಮಾ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ, ದೇವಾಲಯವು “ಹೊಸ” ಹೊಯ್ಸಳ ಶೈಲಿಯದ್ದಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಛಾವಣಿಯು ದೇವಾಲಯದ ಹೊರ ಗೋಡೆಗಳನ್ನು ಸಂಧಿಸುವ ವಿಮಾನದ ಮೇಲ್ವಿನ್ಯಾಸದ ಕೆಳಗೆ ದೇವಾಲಯದ ಸುತ್ತಲೂ ಎರಡು ಸೂರುಗಳಿವೆ . ಮೇಲಿನ ಸೂರು ಗೋಡೆಯಿಂದ ಅರ್ಧ ಮೀಟರ್ ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. ಅಲಂಕಾರಿಕ ಚಿಕಣಿ ಗೋಪುರಗಳ ( ಎಡಿಕ್ಯುಲ್ ) ನಡುವೆ ಮೇಲಿನ ಸೂರುಗಳ ಕೆಳಗೆ ಒಂದು ಮೀಟರ್ ಕೆಳಗೆ ಎರಡನೇ ಸೂರು ಇದೆ. ಹಿಂದೂ ದೇವರುಗಳು ಮತ್ತು ದೇವತೆಗಳು ಹಾಗು ಅವರ ಪರಿಚಾರಕರ ಗೋಡೆಯ ಚಿತ್ರಗಳು ಕೆಳಗಿನ ಸೂರುಗಳ ಕೆಳಗೆ ಇವೆ ಮತ್ತು ಒಟ್ಟಾರೆಯಾಗಿ೧೨೦ ಅಂತಹ ಶಿಲ್ಪಕಲೆ ಫಲಕಗಳಿವೆ. ಇವುಗಳ ಕೆಳಗೆ ಫ್ರೈಜ್‌ನಲ್ಲಿ ಅಲಂಕಾರಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಮಾನ ಗಾತ್ರದ ಆರು ಮೋಲ್ಡಿಂಗ್‌ಗಳಿವೆ . ಇತಿಹಾಸಕಾರ ಕಾಮತ್ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ ಇದನ್ನು ವಿಶಾಲವಾಗಿ “ಸಮತಲ ಚಿಕಿತ್ಸೆ” ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಗೋಡೆಯ ತಳದಲ್ಲಿರುವ ಆರು ಮೋಲ್ಡಿಂಗ್ಗಳನ್ನು ಎರಡು ವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ. ಗೋಡೆಯು ಜಗತಿಯನ್ನು ಸಂಧಿಸುವ ತಳದಿಂದ ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿ, ಮೊದಲ ಸಮತಲವಾದ ಎಲ್ಮೋಲ್ಡಿಂಗ್ ಆನೆಗಳ ಮೆರವಣಿಗೆಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ಅದರ ಮೇಲೆ ಕುದುರೆ ಸವಾರರು ಮತ್ತು ಮೂರನೆಯದರಲ್ಲಿ ಎಲೆಗಳ ಬ್ಯಾಂಡ್ ಇರುತ್ತದೆ. ಎರಡನೇ ಸಮತಲ ವಿಭಾಗವು ಹಿಂದೂ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳ ಚಿತ್ರಣ ಮತ್ತು ಪುರಾಣದ ದೃಶ್ಯಗಳ ವಿವರಗಳೊಂದಿಗೆ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರ ಮೇಲೆ ಯಾಲಿಸ್ (ಅಥವಾ ಮಕರ, ಒಂದು ಕಾಲ್ಪನಿಕ ಪ್ರಾಣಿ) ಮತ್ತು ಹಮ್ಸಾಸ್ (ಹಂಸಗಳು) ಎರಡು ಫ್ರೈಜ್‌ಗಳಿವೆ. ವಿಮಾನ ಗೋಪುರವನ್ನು ಮೂರು ಅಡ್ಡ ವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಗೋಡೆಗಳಿಗಿಂತಲೂ ಹೆಚ್ಚು ಅಲಂಕೃತವಾಗಿದೆ.
ಫಲಕಗಳಲ್ಲಿನ ಚಿತ್ರಗಳು ಬಹುಪಾಲು ನಂಬಿಕೆಯಲ್ಲಿ ವೈಷ್ಣವ ಮತ್ತು ಎರಡು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಹೊಯ್ಸಳ ಶಿಲ್ಪಿಗಳಾದ ಬೈಚೋಜ ಮತ್ತು ಮಲ್ಲಿತಮ್ಮ ಅವರಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿವೆ. ಭೈರವನ ರೂಪದಲ್ಲಿರುವ ಶಿವನ ಕೆಲವು ಚಿತ್ರಗಳು ಅವನ ಪತ್ನಿ ಭೈರವಿಯೊಂದಿಗೆ ಇವೆ. ಬೈಚೋಜಾ ಅವರ ಶಿಲ್ಪಗಳು ದೇವಾಲಯದ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾಗದಲ್ಲಿವೆ ಮತ್ತು ಫೋಕೆಮಾ ಪ್ರಕಾರ, ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಶಾಂತಿ ಮತ್ತು ಘನತೆ ಇದೆ. ಮಲ್ಲಿತಮ್ಮನ ಶಿಲ್ಪಗಳು ಉತ್ತರ ಭಾಗದಲ್ಲಿವೆ. ಅವರ ಪ್ರಕಾರ ಅವರು ಉತ್ತಮವಾಗಿಲ್ಲದಿದ್ದರೂ ಉತ್ಸಾಹಭರಿತರಾಗಿದ್ದಾರೆ ಮತ್ತು ಹೆಚ್ಚಿನ ವೈವಿಧ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದಾರೆ.
ಮೂರು ದೇವಾಲಯಗಳು ವಿಷ್ಣುವಿನ ಎಲ್ಲಾ ಅವತಾರಗಳಾದ ವೇಣುಗೋಪಾಲ, ಕೇಶವ ಮತ್ತು ಲಕ್ಷ್ಮೀನರಸಿಂಹನ ಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ.
